امیدواری «رجاء»
پژوهشگر: آناهیتا زاهدی نامقی
زیر نظر استاد دکتر شاهرودی
                              هست کلید در گنج حکیم   
مقدمه
انسان دارای اهداف متعالی و بر گزیده ای است که با توجه به همین اهداف آفریده شده و به سوی مقصد خویش حرکت می کند. بدیهی و روشن است هرکس که نفس خود در این جهان مادی و پوچی بیشتر را به معنویات و امور روحانی در امیزد و از لجن های دنیا دوری کند راحتتر سر منزل اخرت را پشت سر می گذارد .
بنابراین برخی ادمیان بر همین اساس به گوشه نشینی و عزلت روی اوردند و بسیار شگفت اور نفس  خود را تصویه کرده به طوری که بسیاری از معجزات به دست ایشان صورت می گرفته است .
به طور کلی برای دست یابی سالک به نور حق مراحل و مراتبی بر وی مرتب می شود .
 یکی از ان مراحل رجاء می باشد . رجاء بعد از خوف یکی از نشانه های لطف خداوندی پس از خط و نشان ها و تهدید ها است چنانکه می فرماید: به رحمت خدا امید دارد و از عذابش می ترسند .
 رجاء شکوفه ای بود که بر دل فرد خایف می نشیند و وی را از ورطه ی نا امیدی و ترس می رهاند. و در پایان باید متذکر شد که امید حتی در روانشناسی هم تاثیر زیادی داشته و روح ادمی را جلا می دهد چرا که فرق است بین کسی که به زندگی امیدوار است با کسی که هیچ روزنه ای را در خود احساس نمی کند و همین امر بر امید فراتر که رجاء با الله نام دارد صدق میکند زیرا کسی که بر لطف خدا و نادیده گرفتن گناهانش امید دارد با رغبت و شوق بیشتری طاعات و دوری از محرمات را انجام می دهد.     
"رجاء" در لغت به معنای گمان به وقوع چیزی است که موجب خوشحالی باشد که در فارسی از آن به امید، تعبیر می¬گردد) راغب اصفهانی،مفردات فی غریب القرآن، ، ص 346(  تفاوت رجاء با أمَل و طمع:
"أمل" گمان داشتن به وقوع چیزی است که حصول آن بعید¬¬¬¬ است، امّا "طمع" گمان داشتن به وقوع چیزی است که حصول آن بعید نیست، و رجاء، حالتی بین أمَل و طمع می¬باشد.)  مصطفوی،التحقیق فی کلمات القرآن الکریم ، ج‏4، ص 79(
رابط? خوف و رجاء:
رجاء در مقابل خوف استعمال می¬گردد، چون "خوف" به معنای اضطراب از عدم وقوع آن چیز می¬باشد، در حالی که در "رجاء" توقع حصول خیر وجود دارد.)همان)
قرآن و امیدواری:
قرآن در جهت امیدوار کردن انسانها و ریشه کنی نا امیدی، زمینه¬های فراوانی را ایجاد نموده است:
1-  ممنوعیّت نا امیدی از رحمت الهی:( تفسیر نور، ج‏6، ص 143)
یکی ¬از تدابیری¬ که قرآن در این زمینه بکار گرفته این است که هم? انسانها را از نا امیدی منع نموده و به رحمت خداوند امیدوار کرده است:
«...قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً... »«بگو: اى بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‏اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را مى‏آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است‏»( زمر/ 53)
با توجه به اینکه "قنوط" به معنى مایوس شدن از خیر است به تنهایى دلیل بر این است که گنهکاران نباید از " لطف الهى" نومید گردند. (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج‏19، ص  499 )
2- باز بودن راه توبه:
ارتکاب گناه، به منزل? خراب کردن پل¬های پشت سر و افتادن در مسیر هلاکت می¬باشد، امّا از آنجا که اسلام، برای نجات انسانها از تباهی نازل شده، راه بازگشت را برای گنهکاران، باز گذاشته تا امیدوارانه به جبران گذشته بپردازند:
«وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدُود » (هود/ 90)
«از پروردگار خود، آمرزش بطلبید و به سوى او بازگردید که پروردگارم مهربان و دوستدار (بندگان توبه‏کار) است!»
این آیه خداوند را با دو صفت رحیم و ودود معرفی نموده که نشانگر عشق بی پایان او به بندگانش می¬¬باشد و این نکته بیانگر آن است که حتی با عظیم¬ترین گناهان نیز راه تؤبه باز است.( تفسیر نمونه، ج‏9، ص 211  )
3- قبولی توبه و تبدیل سیّئات به حسنات:
زمین? دیگری که در قرآن برای گسترش نور امید در نظر گرفته شده این است که علاوه بر باز بودن راههای توبه، نه تنها به بندگان، نوید قبولی توبه را داده بلکه به آنها بشارت تبدیل سیّئات به حسنات را نیز داده است:
«غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَدِیدِ الْعِقابِ ...»( غافر/ 3)
«خداوندى که آمرزنده گناه، پذیرنده توبه، داراى مجازات سخت... است‏ »
مجموع "غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ" به منزله یک صفت است و به یک نوع از رفتار خدا با بندگان گنهکار، اشاره دارد و آن این است که ایشان را مى‏آمرزد، گاهى با توبه، و گاهى با شفاعت.( طباطبائی، ترجمه المیزان، سیّد محمد باقر موسوی همدانی، ج‏17، ص 460 )
و اینکه خداوند توبه پذیر، گناهان تؤبه کنندگان را ، به حسنات تبدیل می¬نماید:
«...إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً »( فرقان‏/ 70)
«...مگر کسانى که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند که خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدّل مى‏کند..»
از نظر مفسرین، تبدیل گناهان به حسنات به سه طریق امکان دارد:
الف ) با اصلاح رفتار ناپسند خود بعد از توبه.
ب) خداوند سیئات اعمال او را محو مى‏کند، و به جاى آن حسنات مى‏نشاند.
ج) منظور از سیئات‏، آثار سوئى است که از گناه بر روح انسان نشسته‏ که با توبه، تبدیل به آثار خیر مى‏گردد (تفسیر نمونه، ج‏15، ص 160و161)
4- پاداش چندین برابر از ناحی? خداوند:
یکی از اموری که باعث رشد اقتصادی و به گردش در آمدن چرخهای اقتصاد در جامعه می¬گردد، در نظر گرفتن پاداش برای فعالان اقتصادی می¬باشد، خداوند نیز در قرآن به کسانی که با او معامله نمایند و در راه او انفاق کنند وعد? سود چند برابر می¬دهد:
«مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَةً...‏» (بقره/ 245 )
«کیست که به خدا "قرض الحسنه‏اى" دهد،تا آن را براى او، چندین برابر کند؟...»
"اضعاف" جمع " ضِعف" به معنى دو یا چند برابر کردن چیزى است، و چون این واژه به صورت جمع آمده و با کلمه"کثیرة"، تاکید شده و جمله "یضاعف" نیز بر تاکید بیشترى، دلالت دارد، از مجموع این نکات، استفاده مى‏شود، که خداوند، براى انفاق کنندگان پاداش بسیار فراوانى قرار داده و اینگونه پاداش دادن از ناحی? خداوند سبب می¬شود که افراد جامعه، بدون دلهره و با امید مضاعف، به یاری هم نوعان خود بپردازند که باعث.( تفسیر نمونه، ج‏2، ص 225)
5- جبران گناهان، با ابتلاء به گرفتاریها:
برنام? دیگری که برای امیدوار کردن انسان در نظر گرفته شده این است که مؤمن با مبتلا شدن به مصیبت ها ¬از ناحی? خداوند، خطاهای خود را جبران نموده و لذا با امید و احساس امنیّت بیشتری با آینده روبه رو می¬گردد، بنابر روایات متعدد، گناهان مؤمن با مبتلا شدن او به بلایا، بخشیده می¬شود و این باعث می¬شود که فرد با امید بیشتری به سوی سعادت گام بردارد:
امام صادق (ع)فرمودند:
«هیچ مؤمنی نیست مگر اینکه در بدنش دردی وجود دارد که تا زمان مرگ همراه اوست، که آن درد کفارّ? گناهان او می¬باشد.» (مجلسی ، بحارالأنوار ، ج  64 ص  242 ح 73)
رابط? دعا با امید:
یکی از عوامل رشد امید در انسان این است که او خود را مورد حمایت افراد عالی مقام در جایگاههای مادّی و معنوی ¬بداند، تا در شرایط نامساعد زندگی، به آنها تکیه نماید، دعا انسان را به عالی¬ترین مقام هستی متصل می¬گرداند که آرامش  روح را به انسان هدیه می¬دهد و لذا در قرآن نیز انسانها را به این اصل مهم متوجه نموده که خداوند بهترین و نزدیکترین تکیه گاه است که می¬توان بوسیل? دعا به او تکیه نمود:( تفسیر نمونه، ج‏1، ص 639 )
«وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ... » (بقره/ 186)
«و هنگامى که بندگان من از تو در باره من سؤال کنند (بگو) من نزدیکم! دعاى دعا کننده را به هنگامى که مرا مى‏خواند پاسخ مى‏گویم...»
از طرفی نیز انبیاء الهی و فرشتگان برای ¬مؤمنان دعا نموده¬ و از خداوند طلب مغفرت می¬کنند که موجب افزایش امید می¬گردد:
«الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْش‏..یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَک‏..» (غافر/ 7)
« فرشتگانى که حاملان عرشند.. براى مؤمنان استغفار مى‏کنند (و مى¬گویند:) پروردگارا! رحمت و علم تو همه چیز را فراگرفته است پس کسانى را که توبه کرده و راه تو را پیروى مى‏کنند بیامرز..»
رابطه کوشش با امیدواری:
یکی از شرایط امیدواری، تلاش و کوشش در کارهاست، چرا که اگر انسان امید چیزى را دارد باید خود را براى استقبال از آن آماده کند و اگر اثرى در عمل او نمایان نباشد، در واقع مدعى دروغینى بیش نیست:
«..فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً..» (کهف/‏110)
«پس هر که به لقاى پروردگارش امید دارد، باید کارى شایسته انجام دهد»
موانع امیدواری:
1-گمراهی:
یکی از موانعی که از امیدوار شدن افراد جلوگیری می¬نماید گمراهی می¬باشد زیرا وقتى انسان بکلّى از راه حقّ منحرف و گمراه گشت، امیدى براى هدایت و رسیدن برحمت و درک فیوضات إلهى پیدا نخواهد کرد. (مصطفوی، تفسیر روشن ، ،ج‏12، ص 341 )
«قالَ وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّون » (حجر /56)
«..جز گمراهان، چه کسى از رحمت پروردگارش مأیوس مى‏شود؟»
"قنوط" عبارتست از یأس شدید و ناامیدى تمام، در حقیقت قنوط از آثار و نتایج گمراهی می¬باشد.
2- کفر:
مانع دیگری که سر راه امید قرار دارد کفر است، چون خداوند متعال، مبدء رحمت است و صفت امید،در ذات اوست و هرگز بندگان خود را از رحمت خود مأیوس نمى‏کند، مگر آنکه دیگران خودشان را از أنوار لطف او محروم سازند و این چیزی جز کفر نیست.( تفسیر روشن، ج‏12، ص 87  )
«لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکافِرُون‏» (یوسف/ ‏87)
«تنها گروه کافران، از رحمت خدا مأیوس مى‏شوند»
3-وقوع مشکلات:
یکی از موانع امیدواری،بروز مشکلات می¬باشد، چرا که انسانهای تربیت نشده که قلبشان، نور معرفت الهی را درک نکرده، به هنگام پشت کردن دنیا
مایوس می گردند (تفسیر نمونه، ج‏20، ص 320) که قرآن دربار? آنها فرموده:
«وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُسٌ قَنُوط »( فصلت‏/ 49)
« و هر گاه شرّى به او رسد، بسیار مأیوس و نومید مى‏گردد!»
منابع:
[1].راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات فی غریب القرآن، تحقیق:صفوان عدنان داودی، دار العلم الدار الشامیة، دمشق بیروت، چاپ یکم،1412ق، ص 346
[2].مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه ونشر کتاب، 1360 ش
[6]. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، 1374 ش، چاپ اول
[10].طباطبائی، سیّد محمد حسین؛ ترجمه المیزان، سیّد محمد باقر موسوی همدانی، قم،دفترانتشارت اسلامی جامع? مدرسین، 1374  ش، چاپ پنجم
[15]. مجلسی ،محمد باقر؛ بحارالأنوار ، مؤسس? الوفاء، بیروت،1404ق، وزیری، چاپ اول
[20]. مصطفوی،حسن؛ تفسیر روشن ، تهران ،مرکز نشر کتاب ، 1380 ش،چاپ اول